Shenja E Shenjte

Nga Josif Papagjoni
Pas romanit “Nata me dy hëna” (2012) si dhe dhjetë librave me publicistikë letrare, romani i ri i Thanas Dinos “Shenja e shenjtë” sjell lëndën e një jete mes kujtesave të dridhshme etnologjike, historisë, miteve, zakoneve të njerëzve që shkojnë e vijnë kufijve të dy vendeve e popujve: Greqisë e grekëve me Shqipërinë dhe shqiptarët. Një temë vërtet interesante, e pa kapur më herët në letrat shqipe në formën e një romani të plotë, një mozaik bëmash e gjëmash, njerëzish e karakteresh, sjelljesh e zakonesh, historish të vërteta dhe historish të tretura në memorien kolektive në formë baladash, mitesh, legjendash, këngësh, letërsi orale. Roman që synon të veçantat e një bashkësie etnike njerëzish: ajo çka është bulbore, e ëndërrt madje, e kthyer në materie prej shpirti lëndonjës, sa dhe në rrëfime fatesh njerëzore konkrete, në histori familjesh e fshatrash të njohura të minoritetit grek në Shqipëri, ndryshimet religjioze dhe marrëdhënia e dy etnive me besime të ndryshme, të krishterë e myslimanë. Një roman me disa linja, disa hapësira veprimi, disa breza njerëzore e në disa kohë, ku vibron shpirti përbashkues i etnisë, gjaku i ëmbël dhe gjaku i thartë, në pohimin e rrënjëve dhe vetjakësisë, në kërkim të ekzistencës dhe ardhmërisë, më në fund në kërkim të dashurisë dhe domosdosë për bashkëjetesë e mirëkuptim mes etnive, popujve, kombeve.
Njeriu është më së pari njeri. Kjo është megashenja e tij, ajo çka e bashkon me gjithë sivëllezërit, përtej kombit dhe ngjyrës së lëkurës, përtej racës dhe dallimeve fetare, përtej ideve, përkatësive politike, klasore, moshore, gjinore, pasurore etj. Mençuria e pohon këtë, siç e ka pohuar me linjat e historive dhe subjektit të vet edhe romani i Th. Dinos. Por, nga ana tjetër, ndonëse “po i njëjti”, njeriu bashkohet në një fis, etni, komb, popull, duke shprehur e ruajtur diçka thellësisht të “tijën”, përveçuese, atë që shkrimtari e quan në mënyrë metaforike “shenja e shenjtë”, nënkupto identitetin etnik. Një shumësi ngjarjesh në një shumësi personazhesh, sa dramatike, sa komike, që kanë aromën e tyre dhe duken shpesh të papërsëritshme, të habitshme, që të bëjnë edhe të qeshësh, edhe të trishtohesh, edhe të mendohesh thellë. Mëpastaj në roman përshkruhen rituale të shumta fetare e sociale, dasma e festa, dashuri të fshehta e dashuri që sfidojnë statuset morale dhe tradicionale… Më tutje vijnë drithërimat nga lufta italo-greke, Lufta e Dytë Botërore, tmerret e saj, lëvizjet e njerëzve për t’i shpëtuar vdekjes, betejat dhe heroizmi, vdekja dhe përtëritja e jetës breznive…
Romani “Shenja e shenjtë” nis në formën e një kronike nën titullin “Zjarri i vjetër, familja me ikonë”, ku rrënjëzohen fillesat e fisit dhe aradhet e gjakut; duket sikur lexon diçka nga pergamenat dhe kronikat mesjetare: të sakta e të vërteta. Rrëfimi është bërë enkas i tillë dhe më tutje, në nyjat e shumta, herë pas here autori sikur kujtohet për këtë mënyrë dhe e rimerr në forma të tjera, duke risjellë në vëmendje “pluhurin” e dosjeve dhe kronikave të rrjedhës së fisit dhe bëmave të njerëzve të tij. Historia nis në mesin e shekullit XIX, ecën mes viteve të turbullta të fundit të pushtimit turk, vjen në çastin e madh të formimit të shtetit shqiptar me gjithë rrëmujën dhe rrëmetin e Luftës Ballkanike dhe asaj botërore, epohet më tej me ndryshime marrëdhëniesh, përzierje gjaku, raportin me tokën, cubëritë, martesat, puna dhe zejet, vendosja e kufijve dhe lëvizja e tyre duke ndarë bashkësi njerëzish sa nga njëra anë në tjetrën, rrjedhimisht, duke sjellë probleme, brenga, dasi, halle, ndarje. Lëngu i gjithë kësaj historie shpesh të hidhur bëhet i ëmbël nga malli, dashuria, ndjeshmëria dhe estetika e shkrimtarit.